देवी उपनिषद

デーヴィ・ウパニシャッド (ja); Devi Upanishad (hr); देवि (उपनिषद्) (new); Деви-упанишада (ru); देवी उपनिषद (hi); دیوی اپنیشد (ur); देवी उपनिषद (mr); Devi Upanishad (en); ديفي أوبانيشاد (ar); দেব্যুপনিষদ্‌ (bn); தேவி உபநிடதம் (ta) goddess-related Hindu text (en); হিন্দু শাক্ত সম্প্রদায়ের অন্যতম উপনিষদ্‌ (bn); Sveti tekst (hr); goddess-related Hindu text (en) দেবী উপনিষদ্ (bn)

देवी उपनिषद 

goddess-related Hindu text
माध्यमे अपभारण करा
विकिपीडिया
प्रकार	धर्मग्रंथ
धर्म	हिंदू धर्म
अधिकार नियंत्रण  Q12928431
अनुनादक पेटस्केन टिप्पणी ओपनस्ट्रीट मॅप शोधक साधन चित्रित शोध

देवी उपनिषद हे हिंदू धर्मातील लहान उपनिषदांपैकी एक आहे आणि संस्कृतमध्ये बनलेला मजकूर आहे. हे अथर्ववेदाशी संलग्न १९ उपनिषदांपैकी एक आहे आणि आठ शाक्त उपनिषदांपैकी एक म्हणून वर्गीकृत आहे. हे उपनिषद म्हणून, वेदांत साहित्य संग्रहाचा एक भाग आहे जो हिंदू धर्माच्या तात्विक संकल्पना सादर करतो.

हा मजकूर कदाचित ९व्या ते १४व्या शतकाच्या दरम्यान रचला गेला असावा. त्यात महादेवीला सर्व देवींचे प्रतिनिधित्व करणारे म्हणून संबोधले आहे. देवी उपनिषद हे तंत्र आणि शाक्त तत्वज्ञानाच्या परंपरेसाठी महत्त्वाच्या पाच अथर्वशीर्ष उपनिषदांचा एक भाग आहे.

उपनिषदात म्हटले आहे की देवी ही ब्रह्म (अंतिम आध्यात्मिक वास्तव) आहे आणि तिच्यापासून प्रकृती (पदार्थ) आणि पुरुष (चेतना) निर्माण होतात. ती आनंद आणि अ-आनंद आहे, वेद आणि त्यापेक्षा वेगळे काय आहे, जन्मलेले आणि अजन्मा, आणि संपूर्ण विश्व आहे.

व्युत्पत्ती

देवी आणि देव हे संस्कृत शब्द वैदिक साहित्यात आढळतात, जसे की दुसऱ्या सहस्राब्दीच्या ऋग्वेदात. देव हा पुल्लिंगी आहे आणि संबंधित स्त्रीलिंगी समतुल्य देवी आहे. त्यांचा अर्थ "स्वर्गीय, दैवी, उच्च श्रेष्ठतेच्या पार्थिव गोष्टी, उदात्त, तेजस्वी गोष्टी" असा होतो. व्युत्पत्तीशास्त्रानुसार, देवीचे मूळ शब्द लॅटिन दीआ आणि ग्रीक थिआ आहेत.

उपनिषद या शब्दाचा अर्थ असा आहे की ते ज्ञान किंवा "लपलेला सिद्धांत" जो वेदांत साहित्य संग्रहात येतो जो हिंदू धर्माच्या तात्विक संकल्पना सादर करतो आणि त्याच्या धर्मग्रंथाचा, वेदांचा सर्वोच्च उद्देश मानला जातो.

इतिहास

ट्रिनिटी विद्यापीठातील धर्माचे प्राध्यापक चीव्हर मॅकेन्झी ब्राउन यांच्या मते, हा महत्त्वाचा तांत्रिक आणि शक्तीवादाचा ग्रंथ कदाचित नवव्या आणि चौदाव्या शतकाच्या दरम्यान कधीतरी रचला गेला असावा.

देवी उपनिषद हे पाच अथर्वशीर्ष उपनिषदांचा एक भाग आहे, ज्यापैकी प्रत्येकाची नावे गणपती, नारायण, रुद्र, सूर्य आणि देवी या पाच मुख्य देवतांच्या किंवा मंदिरांच्या ( पंचायतन ) नावांवरून ठेवण्यात आली आहेत. त्याचे तत्वज्ञान त्रिपुरा उपनिषद, बह्वृच उपनिषद आणि गुह्यकाल उपनिषदात देखील आढळते.

हे संस्कृतमध्ये रचलेले आहे आणि एक लघु उपनिषद आहे. रामाने हनुमानाला दिलेल्या मुक्तिकात आढळणाऱ्या १०८ उपनिषदांच्या आधुनिक काळातील संग्रहात हा मजकूर ८१ व्या क्रमांकावर आहे. या उपनिषदातील काही हस्तलिखितांना देव्युपनिषद असे नाव दिले आहे.

मजकुर

देवी उपनिषदात अथर्ववेदातील आवाहनानंतर ३२ श्लोक आहेत. या मजकुरात देवीचे वर्णन सर्वोच्च तत्व आणि विश्वातील अंतिम सत्य (ब्रह्म) म्हणून केले आहे.

ऋग्वेदिक स्तोत्राच्या समान पद्धतीने देवी उपनिषद असे प्रतिपादन करते की देवीपासून प्रकृती (पदार्थ) आणि पुरुष (चेतना) उत्पन्न होतात, ती आनंद आणि अ-आनंद आहे, तिच्यापासून वेद आणि त्यापेक्षा वेगळे असलेले, जन्मलेले आणि अजन्म आणि सर्व विश्व निर्माण झाले आहे. ती सुचवते की "ब्रह्म आणि ब्राह्मेतर यांची माहिती असली पाहिजे". ती पाचही घटके आहे, तसेच या घटकांपासून वेगळे असलेले सर्व काही आहे, जे वर आहे, जे खाली आहे, जे आजूबाजूला आहे आणि अशा प्रकारे संपूर्ण विश्व आहे.

देवी उपनिषदाची सुरुवात देवांच्या सभेने होते, जे विचारतात, "महादेवी, तू कोण आहेस?" देवी म्हणते की ती स्वरूपिणी आहे - रूपाने ब्रह्मासारखीच आहे. थॉमस बी. कोबर्न म्हणतात की, श्लोक २ आणि ३ मध्ये, देवी निर्गुण (गुणांशिवाय) आणि सगुण (गुणांसह), खरे अस्तित्व (सत्), चेतना (चित्त ) आणि आनंद यांचे तिचे रूप स्पष्ट करते.

श्लोक २ आणि ३ पुढे असे प्रतिपादन करतात की ती विश्व आहे, प्रकृती आणि पुरुष (चेतना), ज्ञान आणि अज्ञान, ब्रह्म आणि ब्राह्मण, वेद आणि त्यापेक्षा वेगळे असलेले सर्व काही, "अजन्मात आणि जन्माला आलेला, मी खाली, वर आणि आजूबाजूला आहे". श्लोक ४ आणि ५ मध्ये, देवी उपनिषद ऋग्वेदातील देवी सूक्त स्तोत्राच्या सुरुवातीच्या श्लोकांचे प्रतिबिंबित करते. देवी उपनिषदातील पहिले पाच श्लोक महानारायण उपनिषद आणि श्वेताश्वतर उपनिषदातील कल्पनांशी सुसंगत आहेत. तिथे, धार्मिक अभ्यासाचे प्राध्यापक जून मॅकडॅनियल म्हणतात, ब्रह्म नावाच्या आधिभौतिक वास्तवाच्या कल्पना "खाली, आजूबाजूला आणि वरच्या प्रत्येक गोष्टीत तिचे स्वतःचे अवतार आहे" मध्ये आहेत.

पहिल्या सहा श्लोकांमध्ये ती महादेवी, दुर्गा, काली, महालक्ष्मी, वैष्णवी, सरस्वती आणि सर्व देवींसारखी असल्याचे सुचवल्यानंतर, देवी असा दावा करते की कोणत्याही यज्ञाचे (अग्निविधीचे) नैवेद्य तिच्यापर्यंत पोहोचतात. ७ व्या श्लोकात, गायत्री मंत्राच्या अनुरूप स्तोत्र रचनेसह, देवी म्हणते की, जो "आतल्या समुद्राच्या पाण्यात माझे सार" जाणतो, तो तिला प्राप्त करतो.

श्लोक ८ ते १४ मध्ये, जमलेले देव देवीचे उत्तर मान्य करतात. देवी उपनिषदात म्हटले आहे की, ते स्वीकारतात की ती शक्ती आहे, महाविद्या आहे, वेद आहे, विष्णूची शक्ती आहे, ती प्रेरणा देणारी आहे, देवांच्या जन्माचे कारण आहे, ती विश्वातील प्रेम आहे, विश्वाचा आदिम स्रोत आहे, विजांचा वाहक आहे, गुहा आहे, वारा आहे, मेघ आहे, मोहक आहे, स्वतःची शक्ती आहे. उपनिषदातील हा भाग देवी गीता १.४४–१.४८ मधील देवी स्तुतीसारखाच आहे.

१५ व्या श्लोकात, महान देवीच्या प्रतिकात्मक वर्णनात म्हटले आहे की देवी फास, अंकुश, धनुष्य आणि बाण घेऊन जाते आणि सर्वांना मंत्रमुग्ध करते.

श्लोक १८ नुसार, देवी ही इंद्राच्या आठ सहचर देवता (" वसु "); अकरा रुद्र; आणि बारा आदित्य किंवा सूर्यदेवता आहेत जे वर्षाच्या प्रत्येक महिन्याचे प्रतिनिधित्व करतात म्हणून तिची पूजा केली जाते. ती सर्व देवतांचे प्रतिनिधित्व करते जे वैदिक विधीनुसार सोम पेय पितात किंवा जे ते पिऊ इच्छित नाहीत. ती सर्व पिशाच्चे, राक्षस, दुष्ट प्राणी, भूत, अतिमानवी आणि अर्ध-दैवी, ग्रह, तारे आणि आकाशात चमकणारे सर्व काही आहे, ती काळ आणि त्याचे विभाग आहेत, ती विश्वात जे होते, आहे आणि राहील ते सर्व काही आहे.

ती म्हणजे तीन गुण - सत्त्व, रज आणि तम आहे. ती प्रजापती, इंद्र आणि मनु आहे. ती अनंत, पवित्र, शिव, आश्रय आणि जे चांगले आहे त्याची दाता आहे, असे श्लोक १९ मध्ये म्हटले आहे.

श्लोक २० आणि २४ मध्ये असे म्हटले आहे की ती एखाद्याच्या "कमळाच्या हृदयात" बसलेली आहे, चंद्रकोरीने सजवलेली आहे, अग्नीने जोडलेली आहे, पहाटेच्या सूर्यासारखी तेजस्वी आहे, मंगलमय आहे, तिच्या परोपकाराचे आणि भीती दूर करणाऱ्या अभिव्यक्तींसह, आणि ती तीन डोळ्यांची आहे, लाल रंगाची, कोमल वस्त्रे घातलेली आहे, व ती तिच्या भक्तांना सर्व शुभेच्छा देते.

२६ ते २८ श्लोकांमध्ये, देवी "अज्ञात, अंतहीन, अगम्य, एक आणि अनेक" आहे असे प्रतिपादन आहे. उपनिषद म्हणते की देवी ही सर्व मंत्रांचे उगमस्थान आहे. सर्व ज्ञान हे तिचे मूळ वैशिष्ट्य आहे, तिच्या पलीकडे काहीही नाही, ती सांसारिक जीवनाची चालक आहे.

श्लोक २९ ते ३२ मध्ये, विशिष्ट वेळी आणि दिवशी या उपनिषदाचे पठण करण्याचे फायदे स्पष्ट केले आहेत. उपनिषदाचे दहा वेळा पठण केल्याने सर्व पापे आणि अडथळे दूर होतात; तसेच तेच फायदे मिळविण्यासाठी सकाळी आणि संध्याकाळी पठण करण्याचा सल्ला दिला जातो. मध्यरात्री पाठ केल्याने व्यक्तीचे भाषण परिपूर्ण होते. देवीच्या प्रतिमेच्या अभिषेकादरम्यान केलेले पठण त्या प्रतिमेत उर्जा आणते.

संदर्भ

संदर्भग्रंथ

• Brown, Cheever Mackenzie (1998). The Devi Gita: The Song of the Goddess: A Translation, Annotation, and Commentary. SUNY Press. ISBN 978-0-7914-3939-5.
• Coburn, Thomas B. (1991). Encountering the Goddess: A Translation of the Devi-Mahatmya and a Study of Its Interpretation. SUNY Press. ISBN 978-0-7914-0445-4.
• Deussen, Paul; Bedekar, V.M. (tr.); Palsule (tr.), G.B. (1 January 1997). Sixty Upanishads of the Veda. Motilal Banarsidass. ISBN 978-81-208-1467-7.
• Kennedy, Vans (1831). Researches Into the Nature and Affinity of Ancient and Hindu Mythology. Longmans, Rees, Orme, Brown, and Green. p. 491.
• Klostermaier, Klaus K. (2010). Survey of Hinduism, A: Third Edition. SUNY Press. ISBN 978-0-7914-8011-3.
• McDaniel, June (9 July 2004). Offering Flowers, Feeding Skulls : Popular Goddess Worship in West Bengal: Popular Goddess Worship in West Bengal. Oxford University Press, USA. ISBN 978-0-19-534713-5.
• Ramamoorthy, Dr. H.; Nome (2000). The Song of Ribhu: The English Translation of the Tamil Ribhu Gita. Society of Abidance in Truth. ISBN 978-0-9703667-0-2.
• Tinoco, Carlos Alberto (1997). Upanishads. IBRASA. ISBN 978-85-348-0040-2.
• Knapp, Stephen (2005). The Heart of Hinduism: The Eastern Path to Freedom, Empowerment, and Illumination. iUniverse. ISBN 978-0-595-35075-9.
• Warrier, AG Krishna (1967). Śākta Upaniṣads. Adyar Library and Research Center. ISBN 978-0835673181. OCLC 2606086.