त्रिपुरातापिनी उपनिषद
A goddess-related Hindu text | |||
| माध्यमे अपभारण करा | |||
 विकिपीडिया | |||
| |||
 | |||
| हिंदू धर्मग्रंथावरील लेखमालेचा भाग |
|---|
 |
त्रिपुरातापिनी उपनिषद हा मध्ययुगीन काळातील संस्कृत ग्रंथ आहे आणि हिंदू धर्मातील गौण उपनिषदांपैकी एक आहे.[१] हे आठ शाक्त उपनिषदांपैकी एक म्हणून वर्गीकृत आहे आणि अथर्ववेदाशी संलग्न आहे.[२]
हा उपनिषद देवी आणि तंत्राशी संबंधित एक उल्लेखनीय ग्रंथ आहे. ते असे प्रतिपादन करते की विश्वाची निर्मिती शिव आणि शक्तीच्या मिलनातून झाली आहे, सर्व अस्तित्व स्त्रीलिंगी आणि पुरुषत्वावर परस्परावलंबी आहे.[३] या ग्रंथात त्रिपुरसुंदरीला आदिम शक्ती म्हणून,[४] तीन शहरांची महान देवी म्हणून,[५] तंत्र चक्र (यंत्र) तिच्या पूजेचे साधन म्हणून, कामकालाचे चक्र म्हणून आणि तिचे स्मरण करण्यासाठी मंत्रांचे वर्णन केले आहे.[६][७]
उपनिषदाचा शेवटचा अध्याय अद्वैत शैलीतील चर्चा आहे ज्यामध्ये देवी ही अंतिम वास्तव ब्रह्म आहे असे म्हटले आहे की एखाद्याचा आत्मा ब्रह्मासारखाच आहे.[७] [८] त्रिपुरातापिनी उपनिषदातील हे तात्विक आधार शाक्तदवैतवाद परंपरेशी संबंधित आहेत.[९]
इतिहास
[संपादन]त्रिपुरातापिनी उपनिषद कोणी आणि कोणत्या शतकात रचला गेला हे अज्ञात आहे. हा मजकूर कदाचित इतर शाक्त उपनिषदांप्रमाणेच १२ व्या आणि १५ व्या शतकाच्या दरम्यान रचला गेला असावा.[१०] उपनिषद संग्रहातील हा मजकूर तुलनेने उशिरा लिहिलेला असला तरी, साहित्यिक पुरावे पुष्टी करतात की शाक्त तंत्रवादाची मुळे प्राचीन काळापासून आहेत आणि वैदिक आणि तांत्रिक परंपरांमधील परस्परसंवाद किमान सहाव्या शतकापासून सुरू आहे.[११] जेफ्री सॅम्युअल म्हणतात मध्ययुगीन काळात तंत्र परंपरेच्या विकासातील वाढ, आणि १४ व्या शतकात आणि त्यानंतर भारत आणि तिबेटच्या काही भागांमध्ये इस्लामिक आक्रमणे आणि राजकीय अस्थिरतेचा सामना करण्यासाठी हे एक साधन होते.[१२]
त्रिपुरातापिनी उपनिषद आणि त्रिपुरा उपनिषदावर दुसऱ्या सहस्राब्दीच्या उत्तरार्धात भास्करराय [१३] आणि रामानंद [११] सारख्यांकडून विद्वत्तापूर्ण भाष्य झाले आहे.
या मजकुराच्या हस्तलिखितांना त्रिपुरातपिण्योपनिषद असे नाव देखील दिले जाते. परंतु नंतरचे हस्तलिखित रचनेत आणि श्लोकांमध्ये पहिल्यापेक्षा वेगळे आहे, जरी दोन्हीमध्ये संदेश समान आहे. [७] रामाने हनुमानाला सांगितलेल्या मुक्तिक धर्मग्रंथातील १०८ उपनिषदांच्या तेलुगू भाषेतील संकलनात ते ८० व्या क्रमांकावर आहे.[१४]
मजकुर
[संपादन]या मजकुरात ५ अध्याय आहेत, ज्या प्रत्येकाला ते उपनिषद म्हणतात.[८][१५]
पहिल्या उपनिषद विभागात त्रिपुराच्या स्वरूपाचे वर्णन केले आहे. तीन शहरांची देवी, असे प्रतिपादन केले आहे की शिव आणि त्रिपुराच्या शक्तीच्या मिलनातून जगाची निर्मिती झाली आहे.[१६] या ग्रंथात तीन बीज असल्याचे प्रतिपादन केले आहे, ते म्हणजे वाग्भव-कुट (सर्जनशील भावनेचे शिखर), काम-कुट (इच्छेचे शिखर) आणि शक्ती-कुट (शक्तीचे शिखर) आणि ग्रंथ त्या सर्वांना सांकेतिक गायत्री मंत्र म्हणून स्पष्ट करतो.[१७][१८]
उपनिषदाच्या दुसऱ्या भागात त्रिपुरविद्याचे वर्णन तीन स्वरूपात केले आहे - आत्मसन, शक्ती आणि शिव. या मजकुरात प्रथम नैसर्गिक क्रमाने आणि नंतर उलट क्रमाने श्रीचक्र स्पष्ट केले आहे. नंतर देवीच्या उपासनेच्या पद्धती आणि तिच्या भक्तीच्या पद्धतींचे वर्णन केले आहे.[१५] उपनिषदाच्या तिसऱ्या भागात यंत्रांचे वर्णन केले आहे, जे आतील दिव्यतेची संकल्पना करण्यासाठी आणि बाह्य धार्मिक भक्तीसाठी एक साधन आहे.[१५] उपनिषदाचा चौथा भाग हा सर्व अध्यायांपैकी सर्वात लहान आहे आणि तो जीवनाचा सिद्धांत, भागवतीचा अर्थ आणि मृत्यूवर विजय मिळवण्याची शक्यता प्रतिपादन करतो.[१५] महादेवन म्हणतात की, देवी त्रिपुरा येथे तांत्रिक भाषेत कुंडलिनी शक्ती म्हणून सादर केली आहे.[४]
उपनिषदाचा पाचवा आणि शेवटचा भाग प्रामुख्याने तात्विक आहे, जो अमूर्त निर्गुण ब्रह्म (गुणांशिवाय अंतिम अपरिवर्तनीय वास्तव), एखाद्याचा आत्मा, मन अहंकार, वरवरच्या वासना आणि दुःखाचे स्रोत म्हणून प्रस्तुत करतो.[१९] त्यानंतर, मजकूर असा दावा करतो की आध्यात्मिक व्यक्तीने हे मन शांत करावे, ध्यान करावे आणि त्याच्या हृदयातील आत्म्याचे ज्ञान घ्यावे, हे जाणून घ्यावे की सर्व प्राण्यांमध्ये एकच आत्मा अस्तित्वात आहे आणि हे निराकार ब्रह्मासारखेच आहे.[१९][२०][८]
संदर्भ
[संपादन]- ^ Mahadevan 1975, पाने. 235-236.
- ^ Tinoco 1996.
- ^ Warrier 1967, पाने. 1-34.
- ^ a b Mahadevan 2006.
- ^ Warrier 1967, पाने. 11-13.
- ^ Warrier 1967, पाने. 14-28.
- ^ a b c Vedic Literature, Volume 1, A Descriptive Catalogue of the Sanskrit Manuscripts गूगल_बुक्स वर, Government of Tamil Nadu, Madras, India, pages 410-413
- ^ a b c Hattangadi 2000.
- ^ McDaniel 2004.
- ^ Cush 2007.
- ^ a b Brooks 1990.
- ^ Geoffrey Samuel (2010), Tantric Revisionings, Motilal Banarsidass, आयएसबीएन 978-8120827523, pages 60-61, 87-88, 351-356
- ^ Brooks 1990, पाने. 37-38.
- ^ Deussen 1997, पाने. 556-557.
- ^ a b c d Warrier 1967.
- ^ Warrier 1967, पाने. 1-2.
- ^ Warrier 1967, पाने. 2-7.
- ^ Brooks 1992, पाने. 93-94.
- ^ a b Warrier 1967, पाने. 29-34.
- ^ Mahony 1997, पाने. 194-199.
- संदर्भग्रंथ
- Brooks, Douglas Renfrew (1990). The Secret of the Three Cities. University of Chicago Press. ISBN 978-0226075693.
- Brooks, Douglas Renfrew (1992). Auspicious Wisdom. State University of New York Press. ISBN 978-0791411452.
- Cush, Denise; et al. (2007). Encyclopedia of Hinduism. Routledge. ISBN 978-0700712670.
- Deussen, Paul (1997). Sixty Upanishads of the Veda. Motilal Banarsidass. ISBN 978-81-208-1467-7.
- Hattangadi, Sunder (2000). "त्रिपुरातापिन्युपनिषत् (Tripuratapini Upanishad)" (PDF) (Sanskrit भाषेत). 27 February 2016 रोजी पाहिले.CS1 maint: unrecognized language (link)
- Mahadevan, T. M. P. (1975). Upaniṣads: Selections from 108 Upaniṣads. Motilal Banarsidass. ISBN 978-81-208-1611-4.
- Mahadevan, T. M. P. (2006). Los Upanishad Esenciales (French भाषेत). LD Books. ISBN 970-732-184-9.CS1 maint: unrecognized language (link)
- Mahony, William (1997). The Artful Universe: An Introduction to the Vedic Religious Imagination. State University of New York Press. ISBN 978-0791435809.
- McDaniel, June (2004). Offering Flowers, Feeding Skulls. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-534713-5.
- Tinoco, Carlos Alberto (1996). Upanishads. IBRASA. ISBN 978-85-348-0040-2.
- Warrier, AG Krishna (1967). Śākta Upaniṣads. Adyar Library and Research Center. ISBN 978-0835673181. OCLC 2606086.
