कविसंकेत

निसर्गांत नसलेल्या पण प्राचीन कवींनीं कल्पिलेल्या कविकल्पना किंवा काव्यसंकेत :

उदा० चक्रवाक आणि चक्रवाकी यांच्यामध्ये फक्त एक कमळाचे पान असते. पण ती दोघे एकमेकांस दिसत नाहीत. सारी रात्र दोघांना विरहावस्थेत कंठावी लागते. सूर्योदयीं त्यांची भेट होते.

स्त्रीच्या विविध हावभावांनीं पुढील वृक्ष बहरतात असा कविसंकेत आहे. (अशा बहरण्याला वृक्ष-दोहद% म्हणतात) :

स्त्रीच्या स्पर्शें प्रियंगू प्रति आणि बकुला मद्य गंडूषकांनीं ।. सुंदर स्रियांच्या स्पर्शाने प्रियंगूचे-पिंपळीचे झाड बहरते. स्वरूपसुंदर स्त्रीने भरलेल्या मदिरेच्या चुळीमुळे बकुळीचे झाड आनंदते.
पादाघातें अशोका, तिलक-कुरबकांज वीक्षणालिंगनांनीं ॥ सुंदर स्त्रीच्या लत्ताप्रहाराने अशोक फुलतो. रूपवान स्त्रीने मिठी मारल्यास कुरबक (माठ) फुलतो.
मंदारा नर्मवाक्यें, सुरूचिर हंसनें चंपका येई बार । रमणीच्या मृदू वाक्यांनी मंदार वृक्ष फुलांनी बहरतो. तिच्या मृदु हास्याने चंपक फुलतो.
आम्रा फुंकें ; नमेरू फुलति कलरवें, नर्तनें कर्णिकार ॥ नमेरू (रुद्राक्ष) वृक्ष सुंदरीच्या गाण्याने (कलरवाने) फुलतो. आंब्याला तिने घातलेल्या फुंकरीने फुलतो.
सुंदरीच्या नृत्याने अमलतास (बहावा-Indian Laburnum) फुलतो.
पिंपळीला स्त्रीच्या स्पर्शाने, बकुळाला तिने टाकलेल्या मद्याच्या चुळीने, अशोकाला तिच्या लत्ताप्रहाराने, अरणीला तिच्या दृष्टिक्षेपाने, माठाला तिच्या आलिंगनाने, पांगाऱ्याला तिच्या गोड बोलाने, चाफ्याला तिच्या स्मिताने, आंब्याला तिने घातलेल्या फुंकरीने, रुद्राक्षाला तिच्या गायनाने आणि अमलतासाला (बहाव्याला) तिच्या नर्तनाने कुसुमप्रसूति होते.
चकोर पक्ष्याभोवती दोन संकेत आहेत. त्यातील सुप्रसिद्ध म्हणजे तो चंद्रकिरणांवर जगतो, (कैवल्याच्या चांदण्याला भुकेला चकोर - अभिषेकी, जैसे शारदीचिये चंद्रकळें-। माजि अमृतकण कोवळें । ते वेंचिती मने मवाळें । चकोरतलगे॥ ज्ञानेश्वरी १-५६.) आणि अंधाऱ्या रात्री चंद्रकिरण समजून फुललेल्या निखाऱ्यांना कवळतो. दुसरा म्हणजे विषावर त्याची दृष्टि पडली तर त्याचे डोळे लाल होऊन तो मरून जातो.
लाकूडहि पोखरू शकणारा भुंगा कमळात अडकला तर निष्क्रिय होतो.
मृगाचे किडे आषाढात दिसले कीं पृथ्वी ऋतुस्नात झाली असे समजतात.
ग्रीष्मऋतूच्या (पावसाळ्याच्या) आरंमीं हंस मानस सरोवराकडे जातात.
फक्त मेघजल पिऊनच चातक आपली तहान भागवितो.
अतिशयोक्तींतच कविप्रतिमेचा विलास आहे. असा प्राचीन संकेत आहे.
चंद्रकांत मणी हा त्याच्यावर चंद्रकिरणे पडली की पाझरतो.
समुद्राच्या पोटात ’वडवानल’ नावाचा न विझणारा अग्नि आहे.
गंगेचे जल शुभ्र वर्णाचे आणि यमुनेचे कृष्ण वर्णाचे असून त्यांच्या संगमात हे दोन प्रवाह निरनिराळे दिसतात. (गाङ्गमम्बु सितमम्बु यामुनं कज्जलाभमुभयत्र मज्जतः।)
कमळ सूर्यामुळे आणि कुमुद चंद्रामुळे उमलते असा संकेत आहे.
कामधेनु ही स्वगींय धेनु. चिंतामणि हें स्वगींय रत्न व कल्पतरु हा स्वर्गीय वृक्ष हे ईप्सितांची परिपूर्ति करणारे आहेत, असा कविसंकेत आहे.
चंद्र कुमुदांनाच फुलवतो आणि सूर्य कमळांनाच.
पावसाळ्याच्या आरंमीं पहिली मेघगर्जना झाली कीं कदंब फुलतात.
लोखंडाला परीस नावाच्या मण्याचा (दगडाचा) स्पर्श झाला कीं लोखंडाचे सोने होते.
राजहंस हा मानससरोवरात राहतो आणि तेथील सुवर्णकमळांचा चारा खातो, तसेच दुधात पाणी मिसळले तर ते तो वेगळे करू शकतो.
सत्तावीस तारकांपैकीं कलंकित चंद्राबद्दल एकनिष्ठा ठेवणारी रोहिणीच होती असा कविसंकेत आहे.
ढेकणाच्या रक्ताने हिरा भंगतो. ढेकणाच्या संगें । हिरा तो मंगला । कुसंगें नाडळ । साधु तैसा ॥ (तुकाराम)
स्वाती नक्षत्राच्या पावसाच्या थेंबाने शिंपल्यांत मोती तयार होतो.
संध्याकाळची वेळ व पाणवठयाचे स्थळ प्रणयलीलांना अनुकूल मानण्याचा कविसंकेत आहे.
मोती हा पाण्यापासून बनतो त्याचे पुन्हा जर पाणी करावयाचे असेल तर त्याला हंसाची चोंच लागावी असा कविसंकेत आहे. (गीतेच्या श्लोकांवरील प्रवचने)
हत्तीच्या गंडस्थळांतून स्रवणाऱ्या मदाचा विशिष्ट सुगंध सेवन करण्याकरिता भ्रमर लुब्ध होतात.
हेमाम्भोज नावाची सुवर्णकमळे फक्त मानस सरोवरांत फुलतात.
अमृताच्या सेवनाने वस्तुमात्राला चैतन्य व चिरजीवन प्राप्त होते. (गाथा सप्तशती)
शेफालिकेची फुले मध्यरात्रीनंतर दरवळू लागतात.
सूर्यकांत मणी सूर्यकिरणांच्या संयोगाने पेट घेतो.
सर्व अलंकार असून कपाळी कुंकू नसले तर खरी शोभा नाही, असा कविसंकेत आहे.
घनगर्जितामुळें बगळ्या गर्भवती होतात.
चंपक कलिका रम्य असली व भ्रमर रसिक असला तरी तिच्याजवळ भ्रमर जात नाही.
आज्ञाभंग करणारा व विश्वासघातकी अशा माणसांचा काव्यारंमी नामोल्लेख करू नये.:-

भर्तुराज्ञां न कुर्वन्ति येच विश्वासघातकाः ।

तेषां नामापि न ग्राह्मं काव्यस्यादौ विशेषतः ॥ (सुभाषित).

% "पादाघाताद् अशोकः, तिलकवुरबकौ वीक्षणाऽलिंनभ्याम्,
(स्त्रीणां) स्पर्शात् प्रियंगुः, विकसित बकुलः सीधुगण्डूषसेकात्,
मन्दारो नर्मवाक्यात्, पटुमृदुहासनात् चम्पको, वक्त्रवातात्
चूतो, गीताद् नमेरुर्, विकसतिच पुरो नर्तनात् कर्णिकारः॥"