अर्थव्यवस्था

अर्थव्यवस्था म्हणजे अशी व्यवस्था ज्यामध्ये एखाद्या ठराविक भौगोलिक क्षेत्रातील विविध अभिकर्त्यांमार्फत सीमीत वस्तूंचे व सेवांचे उत्पादन, वितरण किंवा व्यापार, आणि उपभोग केला जातो. आर्थिक अभिकर्त्यांमध्ये व्यक्ति, उद्योग, संस्था, किंवा सरकार ह्यांचा समावेश होतो. अर्थव्यवस्था (घरगुती व्यवस्थापन, प्रशासन, वितरण आणि वाटप') हे उत्पादन आणि व्यापार, वितरणाचे क्षेत्र आहे. तसेच विविध एजंटांकडून वस्तू आणि सेवांचा वापर. सर्वसाधारणपणे, 'दुर्मिळ संसाधनांच्या उत्पादन, वापर आणि व्यवस्थापनाशी संबंधित पद्धती, प्रवचन आणि भौतिक अभिव्यक्तींवर भर देणारे सामाजिक क्षेत्र' म्हणून त्याची व्याख्या केली जाते. दिलेली अर्थव्यवस्था ही प्रक्रियांचा एक संच आहे ज्यामध्ये तिची संस्कृती, मूल्ये, शिक्षण, तांत्रिक उत्क्रांती, इतिहास, सामाजिक संस्था, राजकीय संरचना आणि कायदेशीर प्रणाली तसेच भूगोल, नैसर्गिक संसाधने आणि पर्यावरणशास्त्र हे मुख्य घटक समाविष्ट आहेत. हे घटक संदर्भ, सामग्री देतात आणि अर्थव्यवस्था कार्य करते त्या परिस्थिती आणि मापदंड सेट करतात. दुसऱ्या शब्दांत, आर्थिक डोमेन हे परस्परसंबंधित मानवी व्यवहार आणि व्यवहारांचे एक सामाजिक क्षेत्र आहे जे एकटे उभे नाही.

आर्थिक एजंट व्यक्ती, व्यवसाय, संस्था किंवा सरकार असू शकतात. आर्थिक व्यवहार तेव्हा होतात जेव्हा दोन गट किंवा पक्ष व्यवहार केलेल्या वस्तू किंवा सेवेचे मूल्य किंवा किमतीला सहमती देतात, सामान्यतः विशिष्ट चलनात व्यक्त केले जातात. तथापि, आर्थिक व्यवहार केवळ आर्थिक क्षेत्राचा एक छोटासा भाग असतो.

नैसर्गिक संसाधने, श्रम आणि भांडवल वापरणाऱ्या उत्पादनाद्वारे आर्थिक क्रियाकलापांना चालना मिळते. तंत्रज्ञान, नवनिर्मिती (नवीन उत्पादने, सेवा, प्रक्रिया, विस्तारणारी बाजारपेठ, बाजारपेठांचे वैविध्य, विशिष्ट बाजारपेठ, महसूल कार्ये वाढवते) यांसारख्या, बौद्धिक संपदा निर्माण करणाऱ्या आणि औद्योगिक संबंधांमधील बदल (विशेषतः बालमजुरी) यामुळे ते कालांतराने बदलले आहे. जगाच्या काही भागांमध्ये शिक्षणाच्या सार्वत्रिक प्रवेशासह बदलले जात आहे).

बाजार-आधारित अर्थव्यवस्था ही अशी आहे जिथे वस्तू आणि सेवांचे उत्पादन आणि देवाणघेवाण सहभागी (आर्थिक एजंट) यांच्यात मागणी आणि पुरवठ्यानुसार विनिमय करून किंवा नेटवर्कमध्ये स्वीकारल्या जाणाऱ्या क्रेडिट किंवा डेबिट मूल्यासह एक्सचेंजच्या माध्यमाने केली जाते, जसे की चलनाचे एकक. कमांड-आधारित अर्थव्यवस्था अशी आहे जिथे राजकीय एजंट काय तयार केले जाते आणि ते कसे विकले जाते आणि कसे वितरित केले जाते यावर थेट नियंत्रण ठेवतात. हरित अर्थव्यवस्था ही कमी-कार्बन, संसाधन कार्यक्षम आणि सामाजिकदृष्ट्या समावेशक असते. हरित अर्थव्यवस्थेत, उत्पन्न आणि रोजगारातील वाढ सार्वजनिक आणि खाजगी गुंतवणुकीद्वारे चालते जी कार्बन उत्सर्जन आणि प्रदूषण कमी करते, ऊर्जा आणि संसाधन कार्यक्षमता वाढवते आणि जैवविविधता आणि परिसंस्थेच्या सेवांचे नुकसान टाळते. गिग इकॉनॉमी म्हणजे ज्यामध्ये ऑनलाइन प्लॅटफॉर्मद्वारे अल्पकालीन नोकऱ्या नियुक्त केल्या जातात किंवा निवडल्या जातात. नवीन अर्थव्यवस्था ही एक संज्ञा आहे जी संपूर्ण उदयोन्मुख इकोसिस्टमला संदर्भित करते जिथे नवीन मानके आणि पद्धती सादर केल्या गेल्या, सामान्यतः तांत्रिक नवकल्पनांचा परिणाम म्हणून. जागतिक अर्थव्यवस्थेचा संदर्भ मानवतेच्या आर्थिक प्रणाली किंवा एकूणच प्रणालींचा आहे.

अर्थव्यवस्थेचे प्रकार

उत्पादक साधनांच्या मालकीनुसार

• भांडवलशाही
• समाजवादी
• मिश्र

विकासाच्या अवस्थेनुसार

• विकसित
• विकसनशील

श्रेणी

हा नकाशा प्रत्येक देशासाठी (२०२०) दरडोई सकल देशांतर्गत उत्पादन (GDP) दाखवतो. आज अर्थव्यवस्थेचे परीक्षण करणाऱ्या अभ्यासाच्या क्षेत्रांची श्रेणी अर्थशास्त्राच्या सामाजिक विज्ञानाभोवती फिरते, परंतु त्यात समाजशास्त्र (आर्थिक समाजशास्त्र), इतिहास (आर्थिक इतिहास), मानववंशशास्त्र (आर्थिक मानववंशशास्त्र), आणि भूगोल (आर्थिक भूगोल) यांचा समावेश असू शकतो. एकूणच वस्तू आणि सेवांचे उत्पादन, वितरण, देवाणघेवाण आणि वापर यांचा समावेश असलेल्या मानवी क्रियाकलापांशी थेट संबंधित व्यावहारिक क्षेत्रे म्हणजे अभियांत्रिकी, व्यवस्थापन, व्यवसाय प्रशासन, उपयोजित विज्ञान आणि वित्त.

सर्व व्यवसाय, व्यवसाय, आर्थिक एजंट किंवा आर्थिक क्रियाकलाप, अर्थव्यवस्थेत योगदान देतात. उपभोग, बचत आणि गुंतवणूक हे अर्थव्यवस्थेतील परिवर्तनशील घटक आहेत जे स्थूल आर्थिक समतोल ठरवतात. आर्थिक क्रियाकलापांचे तीन मुख्य क्षेत्र आहेत: प्राथमिक, दुय्यम आणि तृतीयक.

आधुनिक काळात आर्थिक क्षेत्राच्या वाढत्या महत्त्वामुळे, वास्तविक अर्थव्यवस्था हा शब्द विश्लेषक तसेच राजकारणी अर्थव्यवस्थेचा वास्तविक भाग दर्शविण्यासाठी वापरतात. वस्तू आणि सेवांचे उत्पादन, कागदाच्या अर्थव्यवस्थेशी किंवा अर्थव्यवस्थेच्या आर्थिक बाजूशी स्पष्टपणे विरोधाभास आहे, जे आर्थिक बाजारपेठेतील खरेदी-विक्रीशी संबंधित आहे. पर्यायी आणि दीर्घकालीन शब्दावली वास्तविक मूल्यांमध्ये व्यक्त केलेल्या अर्थव्यवस्थेचे उपाय वेगळे करते (महागाईसाठी समायोजित), जसे की वास्तविक जीडीपी, किंवा नाममात्र मूल्यांमध्ये (महागाईसाठी समायोजित न केलेले).

जीडीपी

देशाचे सकल राष्ट्रीय उत्पादन (जीडीपी) हे त्याच्या अर्थव्यवस्थेच्या आकाराचे मोजमाप असते. देशाचे सर्वात पारंपारिक आर्थिक विश्लेषण GDP आणि GDP दरडोई यांसारख्या आर्थिक निर्देशकांवर मोठ्या प्रमाणावर अवलंबून असते. बऱ्याचदा उपयोगी असताना, GDP मध्ये फक्त आर्थिक क्रियाकलाप समाविष्ट असतात ज्यासाठी पैशाची देवाणघेवाण केली जाते.

अनौपचारिक अर्थव्यवस्था

ग्राफिटी, खार्किववर काळा बाजार पेडलर अनौपचारिक अर्थव्यवस्था म्हणजे औपचारिक अर्थव्यवस्थेच्या विरूद्ध, अंशतः कर आकारणी किंवा नियमन होण्यापासून टाळण्यासाठी कार्यरत आर्थिक क्रियाकलापांचा संच आहे. अशा प्रकारे अनौपचारिक अर्थव्यवस्थेचा त्या सरकारच्या सकल राष्ट्रीय उत्पादनामध्ये (GNP) समावेश केला जात नाही. जरी अनौपचारिक अर्थव्यवस्था बहुतेक वेळा विकसनशील देशांशी संबंधित असली तरी, सर्व आर्थिक प्रणालींमध्ये काही प्रमाणात अनौपचारिक अर्थव्यवस्था असते.

अनौपचारिक आर्थिक क्रियाकलाप ही एक गतिशील प्रक्रिया आहे ज्यामध्ये विनिमय, नियमन आणि अंमलबजावणीसह आर्थिक आणि सामाजिक सिद्धांताच्या अनेक पैलूंचा समावेश होतो. त्याच्या स्वभावानुसार, त्याचे निरीक्षण करणे, अभ्यास करणे, परिभाषित करणे आणि मोजणे कठीण आहे. कोणताही एक स्रोत सहजपणे किंवा अधिकृतपणे अनौपचारिक अर्थव्यवस्थेची व्याख्या अभ्यासाचे एकक म्हणून करत नाही.

"अंडरग्राउंड", "अंडर द टेबल" आणि "ऑफ द बुक्स" हे शब्द सामान्यत: या प्रकारच्या अर्थव्यवस्थेला सूचित करतात. काळा बाजार हा शब्द अनौपचारिक अर्थव्यवस्थेच्या विशिष्ट उपसमूहाचा संदर्भ देतो. "अनौपचारिक क्षेत्र" हा शब्द अनेक पूर्वीच्या अभ्यासांमध्ये वापरला गेला होता आणि अधिकतर अलीकडील अभ्यासांमध्ये बदलला गेला आहे ज्यात नवीन संज्ञा वापरली जाते.

अनौपचारिक क्षेत्र विकसनशील देशांमधील अर्थव्यवस्थेचा एक महत्त्वाचा भाग बनवतो परंतु बर्याचदा त्रासदायक आणि अव्यवस्थापित म्हणून कलंकित केले जाते. तथापि, अनौपचारिक क्षेत्र गरीबांसाठी महत्त्वपूर्ण आर्थिक संधी प्रदान करते आणि १९६० पासून वेगाने विस्तारत आहे. त्यामुळे अनौपचारिक अर्थव्यवस्थेला औपचारिक क्षेत्रामध्ये समाकलित करणे हे एक महत्त्वाचे धोरण आव्हान आहे.