सामाजिक बदल

संस्कृतींच्या परस्परसंवादामुळे सामाजिक बदल; ऍरिझोनामधील एका जमातीतील तीन पुरुष या चित्रात दाखवले आहेत. डावीकडील माणूस पारंपारिक पोशाखात आहे, मध्यभागी एक मिश्र शैलीत आहे आणि उजवीकडील एक १९ व्या शतकाच्या उत्तरार्धात अमेरिकन शैली आहे.

सामाजिक बदल हा एक व्यापक आणि कठीण विषय आहे जो समाजाच्या मूलभूत बदलांवर प्रकाश टाकतो. या प्रक्रियेत समाजाची रचना आणि कार्यप्रणालीचा नवा जन्म होतो. या अंतर्गत मुळात स्थिती, वर्ग, स्तर आणि वर्तनाचे अनेक नमुने तयार होतात आणि खराब होतात. समाज गतिमान आहे आणि काळाबरोबर बदल अपरिहार्य आहे.

आधुनिक जगात, प्रत्येक क्षेत्रात घडामोडी घडल्या आहेत आणि वेगवेगळ्या समाजांनी या घडामोडींचा आपापल्या परीने समावेश केला आहे, त्यांना प्रतिसाद दिला आहे, जो सामाजिक बदलांमध्ये दिसून येतो. या बदलांचा वेग कधी वेगवान तर कधी संथ राहिला आहे. कधी कधी हे बदल फार लक्षणीय तर कधी अगदीच क्षुल्लक असतात. काही बदल अचानक, आपल्या कल्पनेच्या पलीकडचे असतात आणि काही असे असतात की त्याचा अंदाज बांधणे शक्य होते. काहींशी जुळवून घेणं सोपं असतं तर काहींना सहज स्वीकारणं कठीण असतं. काही सामाजिक बदल स्पष्ट आणि दृश्यमान असतात तर काही दिसू शकत नाहीत, ते फक्त अनुभवता येतात. प्रक्रिया आणि परिणाम जाणून न घेता आपण बहुतेक बदलांमध्ये अवचेतनपणे सहभागी होतो. तर अनेकदा हे बदल आपल्या इच्छेविरुद्ध आपल्यावर लादले गेले आहेत. अनेक वेळा आपण बदलांचे मूक साक्षीदारही झालो आहोत. व्यवस्थेशी आसक्तीमुळे, मानवी मन सुरुवातीला या बदलांबद्दल शंका घेते परंतु हळूहळू ते स्वीकारते.

सामाजिक बदलाचा अर्थ

सामाजिक बदलांतर्गत आपण प्रामुख्याने तीन तथ्यांचा अभ्यास करतो-

• (क) सामाजिक रचनेत बदल,
• (ख) संस्कृतीत बदल आणि
• (ग) बदलाचे घटक.

सामाजिक बदलाचे मुख्य स्रोत

काही समाजशास्त्रज्ञ म्हणतात की सामाजिक बदलाचे काही मुख्य स्रोत आहेत. हे खालीलप्रमाणे आहेत-

• (1) शोध मानवाने त्यांच्या समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी आणि चांगले जीवन जगण्यासाठी त्यांच्या ज्ञान आणि अनुभवाच्या आधारे अनेक शोध लावले आहेत. जसे की शरीरातील रक्त परिसंचरण, अनेक रोगांची कारणे, खनिजे, अन्नपदार्थ, पृथ्वी गोल आहे आणि ती सूर्याभोवती फिरते, इत्यादी हजारो तथ्ये मानवाने शोधून काढली, ज्यामुळे त्यांच्या सामग्रीत बरेच बदल झाले आणि अभौतिक जीवन.

• (२) आविष्कार : विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या जगात माणसाचे आविष्कार इतके आहेत की त्यांची गणना करणे कठीण आहे. शोधांनी मानवी समाजात युगप्रवर्तक आणि क्रांतिकारी बदल घडवून आणले आहेत.

• (3) प्रसार : सांस्कृतिक जगाच्या बदलात प्रसाराचा मोठा वाटा आहे. प्रसार हा पाश्चिमात्यीकरण, आधुनिकीकरण आणि जागतिकीकरण यांसारख्या प्रक्रियांचा मुख्य आधार आहे. आधुनिक युगात तंत्रज्ञानाचा इतका विकास झाला आहे की प्रसरणाचा वेग खूप वेगवान झाला आहे.

• (4) अंतर्गत भिन्नता : जेव्हा आपण सामाजिक बदलाच्या सिद्धांतांचा विचार करतो तेव्हा असे दिसून येते की बदलाचा चौथा स्रोत देखील शक्य आहे - अंतर्गत भिन्नता. उत्क्रांती सिद्धांताच्या प्रवर्तकांच्या मतांनी या वस्तुस्थितीची पुष्टी होते. त्या लोकांचा असा विश्वास आहे की समाजातील बदल हा समाजाच्या नैसर्गिक उत्क्रांती प्रक्रियेतूनच घडतो. प्रत्येक समाज त्याच्या गरजेनुसार हळूहळू विशिष्ट परिस्थितीत बदलत असतो. समाजशास्त्रज्ञ आणि मानववंशशास्त्रज्ञांनी त्यांच्या उत्क्रांती सिद्धांतामध्ये अंतर्गत भिन्नतेच्या प्रक्रियेवर खूप भर दिला आहे.

सामाजिक बदलाशी संबंधित काही संकल्पना

सामाजिक बदलाची प्रक्रिया उत्क्रांती, प्रगती, विकास, सामाजिक चळवळ, क्रांती इत्यादी अनेक स्वरूपात दिसून येते. या सामाजिक प्रक्रिया थेट सामाजिक बदलाशी संबंधित असल्याने किंवा काहीवेळा त्यांना सामाजिक बदलाचे समानार्थी मानले जात असल्याने, या संज्ञांच्या अर्थाबाबत बराच गोंधळ आहे. त्यांचे स्पष्टीकरण खालीलप्रमाणे आहे.

उत्क्रांती

'उत्क्रांती' हा शब्द सर्वप्रथम चार्ल्स डार्विनने जीवशास्त्राच्या क्षेत्रात वापरला. डार्विनच्या मते, उत्क्रांतीच्या प्रक्रियेत, जीवाची रचना साध्या ते जटिलतेकडे जाते. ही प्रक्रिया नैसर्गिक निवडीच्या तत्त्वावर आधारित आहे. सुरुवातीच्या समाजशास्त्रज्ञ हर्बर्ट स्पेन्सर यांनी जैविक बदलांसारख्या काही अंतर्गत शक्तींमुळे सामाजिक बदल शक्य असल्याचे मानले आणि म्हटले की उत्क्रांतीची प्रक्रिया काही टप्प्यांतून हळूहळू पूर्ण होते.

उत्क्रांतीची संकल्पना स्पष्ट करताना मॅकआयव्हर आणि पेज यांनी लिहिले आहे की उत्क्रांती हा विकासाचा एक प्रकार आहे. परंतु प्रत्येक विकास हा उत्क्रांती नसतो कारण विकासाला निश्चित दिशा असते, परंतु उत्क्रांतीला निश्चित दिशा नसते. कोणत्याही क्षेत्रातील विकासाला विकास म्हणतील. मॅकआयव्हर आणि पेज यांनी निदर्शनास आणले आहे की उत्क्रांती हा केवळ आकाराचा विकास नाही तर संरचनेचा विकास देखील आहे. जर समाजाचा आकार वाढला नाही आणि तो आंतरिकदृष्ट्या अधिक गुंतागुंतीचा झाला तर त्याला उत्क्रांती म्हणतात.

प्रगती

जेव्हा बदल चांगल्या दिशेने होतो, त्याला आपण प्रगती म्हणतो. प्रगती म्हणजे सामाजिक बदलाची विशिष्ट दिशा होय. प्रगतीत समाजहिताची आणि सामूहिक हिताची भावना दडलेली आहे. ओगबर्न आणि निमकॉफ यांनी म्हटले आहे की प्रगती म्हणजे चांगल्यासाठी बदल. त्यामुळे प्रगती अपेक्षित बदल आहे. याद्वारे आम्हाला पूर्वनिर्धारित उद्दिष्टे साध्य करायची आहेत. मॅकआयव्हर आणि पेज यांनी सावध केले आहे की आपण उत्क्रांती आणि प्रगती एकाच अर्थाने वापरू नये. दोन्ही पूर्णपणे भिन्न संकल्पना आहेत.

विकास

ज्याप्रमाणे उत्क्रांतीचा अर्थ फारसा स्पष्ट आणि निश्चित नाही, त्याचप्रमाणे विकासाची संकल्पनाही फारशी स्पष्ट नाही. समाजशास्त्रीय दृष्टीकोनातून विकास म्हणजे सामाजिक विकास. सुरुवातीच्या समाजशास्त्रज्ञांनी विशेषतः कांट, स्पेन्सर आणि हॉबहाऊस यांनी त्याच अर्थाने 'सामाजिक उत्क्रांती', 'प्रगती' आणि 'सामाजिक विकास' या शब्दांचा वापर केला. आधुनिक समाजशास्त्रज्ञ हे शब्द केवळ एका विशिष्ट अर्थाने वापरतात.

आज समाजशास्त्राच्या क्षेत्रात, विकास म्हणजे मुख्यतः सामाजिक विकास. हे विशेषतः औद्योगिकीकरण आणि आधुनिकीकरणामुळे विकसित आणि विकसनशील देशांमधील फरक स्पष्ट करण्यासाठी वापरले जाते. सामाजिक विकासामध्ये आर्थिक विकासाची जाणीव देखील दडलेली आहे आणि त्या अंतर्गत आपण पारंपरिक समाज, संक्रमणकालीन समाज आणि आधुनिक समाज याबद्दल चर्चा करतो. आधुनिक शिक्षणाचा विकास हा देखील एक प्रकारचा सामाजिक विकास आहे. त्याचप्रमाणे शेतीवर आधारित समाजव्यवस्थेकडून उद्योगावर आधारित समाजव्यवस्थेकडे वाटचाल करणे यालाही सामाजिक विकास म्हटले जाईल. दुसऱ्या शब्दांत सांगायचे तर, सरंजामशाहीकडून भांडवलशाहीकडे वाटचाल हा देखील विकासाचाच एक प्रकार आहे.

सामाजिक चळवळ

सामाजिक चळवळी हा सामाजिक परिवर्तनाचा अत्यंत महत्त्वाचा घटक आहे. विशेषतः पुराणमतवादी समाजात सामाजिक चळवळीतून बरेच बदल झाले आहेत. गिडन्सच्या मते, सामूहिक चळवळ हा अशा व्यक्तींचा प्रयत्न आहे ज्यांचे एक समान उद्दिष्ट आहे आणि उद्दिष्ट पूर्ण करण्यासाठी संस्थात्मक सामाजिक नियमांचा अवलंब न करता, लोक त्यांच्या स्वतः च्या मार्गाने स्वतः ला संघटित करून कोणतीही पारंपारिक व्यवस्था बदलण्याचा प्रयत्न करतात.

गिडन्सने म्हटले आहे की काहीवेळा असे वाटू शकते की सामाजिक चळवळी आणि औपचारिक संघटना एकच गोष्ट आहेत, परंतु दोन्ही पूर्णपणे भिन्न आहेत. सामाजिक चळवळीत नोकरशाही व्यवस्थेसारखे कोणतेही नियम नसतात, तर औपचारिक व्यवस्थेत नोकरशाही नियम आणि नियमांचा अतिरेक असतो. एवढेच नाही तर दोघांमध्ये उद्दिष्टांचा फरक आहे. त्याचप्रमाणे कबीरपंथ, आर्य समाज, ब्राह्मो समाज किंवा अलीकडच्या मागासवर्गीय चळवळीला सामाजिक चळवळ म्हणता येईल. औपचारिक व्यवस्था नाही.

क्रांती

सामाजिक चळवळीपेक्षा क्रांती हे सामाजिक परिवर्तनाचे अधिक शक्तिशाली माध्यम आहे. क्रांतीच्या माध्यमातून समाजपरिवर्तनाची अगणित उदाहरणे आहेत. परंतु गेल्या दोन-तीन शतकांमध्ये मानवी इतिहासात अनेक मोठ्या क्रांती घडून आल्या आहेत, ज्यांनी काही राष्ट्रांमध्ये राजकीय, आर्थिक आणि सामाजिक क्षेत्रात युगप्रवर्तक बदल घडवून आणले आहेत. या संदर्भात १७७५-८३ ची अमेरिकन क्रांती आणि १७८९ ची फ्रेंच राज्यक्रांती विशेष उल्लेखनीय आहेत. या क्रांतींमुळे आज जगभर स्वातंत्र्य, सामाजिक समता आणि लोकशाहीची चर्चा होत आहे. त्याचप्रमाणे रशियन राज्यक्रांती आणि चिनी राज्यक्रांती यांना जागतिक पातळीवर स्वतःचे महत्त्व आहे. अब्राम्स (१९८२) यांनी निदर्शनास आणून दिले आहे की जगातील बहुतेक क्रांती मूलभूत सामाजिक पुनर्रचनेसाठी झाल्या आहेत.