महाकाव्य

गणेशाद्वारे महाभारताचे लेखन

महाकाव्य हे प्रदीर्घ (निबद्ध) व वस्तुनिष्ठ दृष्टीने केलेले कथानिवेदन करण्याचा एक काव्यप्रकार आहे. विशालता आणि भव्योदात्तता हे त्याचे विशेष गुण मानले जातात. महाकाव्याची भाषाही त्याच्या आशयाला अनुरूप अशी भारदास्त व प्रौढ असावी लागते.

भारतीय महाकाव्य हे भारतीय उपखंडात लिहिलेले महाकाव्य आहे. रामायण आणि महाभारत ही महाकाव्ये आहेत, जी मूळतः संस्कृतमध्ये रचली गेली आणि नंतर इतर अनेक भारतीय भाषांमध्ये अनुवादित झाली. तमिळ साहित्यातील पाच महान महाकाव्ये आणि संगम साहित्य हे आतापर्यंत लिहिलेल्या सर्वात जुन्या उपलब्ध असलेल्या महाकाव्यांपैकी काही आहेत.

महाकाव्याची वैशिष्ट्ये

आचार्य विश्वनाथ यांच्या मते महाकाव्याची वैशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे आहेत.

{ज्यामध्ये कॅन्टोची नोंदणी केली जाते त्याला महाकाव्य म्हणतात. महाकाव्यात धीराचा गुण असणारा देवता किंवा क्षत्रिय हा नायक असतो. कुठेतरी त्याच वंशातील अनेक सद्गुणी भूपही वीर आहेत. श्रृंगार, वीर आणि शांत यापैकी कोणताही एक रस अंगी आहे आणि इतर सर्व रस अंशरूप आहेत. सगळी नाटकं त्यात आहेत. कथा ऐतिहासिक आहे किंवा सज्जन आहे. चतुर्वर्गापैकी एक (धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष) हे महाकाव्याचे फळ आहे. सुरुवातीला नमस्कार, आशीर्वाद किंवा वर्ण्यवस्तु निर्देश आहेत. कुठे खलांची निंदा तर कुठे सज्जनांची स्तुती. अत्यल्पा किंवा अगदी ऐंशी-अनेक कॅन्टो नाहीत, त्यातील प्रत्येक एका श्लोकात बनलेला आहे आणि कॅन्टोच्या शेवटी श्लोकांचा बदल आहे. कधीकधी एकाच कण्टोमध्ये अनेक श्लोक असतात. कँटोच्या शेवटी आगामी कथेची माहिती असावी. त्यात सायंकाळ, सूर्य, चंद्र, रात्र, प्रदोष, अंधार, दिवस, सकाळ, मध्यान्ह, मृगया, पर्वत, ऋतू, वन, सागर, योगायोग, विप्रलंब, ऋषी, स्वर्ग, नगर, यज्ञ, संघर्ष, प्रवास आणि विवाह इ. वर्णन असावे (साहित्य दर्पण, श्लोक 6,315-324).}

आचार्य विश्वनाथ यांचे वरील निरूपण, महाकाव्याच्या स्वरूपाची शास्त्रीय आणि पद्धतशीर व्याख्या मांडण्याऐवजी, त्यातील प्रमुख आणि लहान वैशिष्ट्यांचे यादृच्छिक वर्णन सादर करते. या आधारे संस्कृत काव्यात उपलब्ध महाकाव्याची वैशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे मांडता येतील.

कथनक - महाकाव्याचे कथानक ऐतिहासिक किंवा ऐतिहासिकदृष्ट्या अवलंबून असावे.

विस्तार - कथा जीवनाच्या विविध रूपांनी आणि वर्णनांनी समृद्ध असावी. ही वर्णने नैसर्गिक, सामाजिक आणि राजकीय क्षेत्रांशी अशा प्रकारे संबंधित असावीत की त्यांच्याद्वारे मानवी जीवनाचे संपूर्ण वैभव, वैभव आणि तपशीलांसह संपूर्ण चित्र उपस्थित होऊ शकेल. म्हणूनच त्याचे परिमाण (जास्तीत जास्त आठ तोफांमध्ये) रुंद असावे.

विन्यासा - कथानकाची रचना नाट्यसंधीच्या कायद्यानुसार असावी, म्हणजेच महाकाव्य कथानकाचा विकास हळूहळू झाला पाहिजे. त्याच्या अधिकृत कथा आणि इतर प्रकरणांमधील संबंध उप-कार्य-हितकारक भावनेशी संबंधित असावा आणि त्यामध्ये न्याय्य प्राधान्य असावे.

नायक - महाकाव्याचा नायक देवता असावा किंवा एखाद्या क्षत्रियासारखा असावा, ज्याचे चरित्र धीरोदत्ताच्या गुणांशी सुसंगत असले पाहिजे - म्हणजेच तो महान-सत्त्व, अत्यंत गंभीर, क्षमाशील, न बोलणारा, स्थिर चारित्र्यवान, भोळसट, गर्विष्ठ आणि अहंकारी असावा. निर्धारित पात्रे देखील त्याच विशिष्ट व्यक्ती, राजपुत्र, मुनी इत्यादींनुसार असावीत. ज्याप्रमाणे रामायणाचा नायक श्री राम आहे आणि महाभारताचा नायक राधेय कर्ण आहे.

रस - श्रृंगार, वीर, शांत आणि दयाळू अशा महाकाव्यातील रसांपैकी एक रस अवयवाच्या स्वरूपात असतो आणि दुसरा रस भागाच्या स्वरूपात असतो.

परिणाम - महाकाव्य हे सत्त्वृत्त आहे - म्हणजेच त्याचा कल शिव आणि सत्याकडे आहे आणि त्याचे ध्येय चतुर्वर्गाची प्राप्ती आहे.

शैली - शैलीच्या संदर्भात, संस्कृतच्या गुरुंनी अनेकदा अतिशय ढोबळ चालीरीतींचा उल्लेख केला आहे. उदाहरणार्थ, एकाच श्लोकातील कॅन्टोची रचना आणि सारगंटमधील श्लोक बदलणे, आठ पेक्षा जास्त कॅन्टोमध्ये विभागणे, नामकरणाचा आधार इ. परंतु महाकाव्याच्या इतर वैशिष्ट्यांच्या प्रकाशात, हे स्पष्ट आहे की महाकाव्याची शैली भिन्न, क्षमा, विस्तार, श्रवणीय वर्तुळांनी अलंकृत, आकांक्षायुक्त असावी. आचार्य भामहांनी या भाषेला सालंकर, अव्याकरणीय शब्द, म्हणजे सभ्य नागरा भाषा म्हटले आहे.

संस्कृत महाकाव्ये

रामायण आणि महाभारत या प्राचीन संस्कृत महाकाव्यांमध्ये इतिहास ("लेखकाने स्वतः कथेचा साक्षीदार आहे") किंवा महाकाव्य ("महान रचना") यांचा एकत्रित समावेश केला आहे, जो हिंदू धर्मग्रंथाचा एक सिद्धांत आहे. खरंच, महाकाव्य स्वरूप प्रचलित होते आणि श्लोक हे अगदी अलीकडेपर्यंत हिंदू साहित्यकृतींचे प्राधान्य स्वरूप राहिले. नायक-पूजा हा भारतीय संस्कृतीचा एक मध्यवर्ती पैलू आहे आणि अशा प्रकारे महाकाव्य आणि साहित्यात विपुल असलेल्या साहित्यिक परंपरेला सहजतेने दिले जाते. भारतातील अनेक हिंदू देवी-देवतांच्या श्लोक-रूप इतिहासाचा एक मोठा संग्रह पुराणांनी या परंपरेचे अनुसरण केले. इतिहास आणि पुराणांचा उल्लेख अथर्ववेदात आहे आणि त्यांना चौथा वेद म्हणून संबोधले जाते.

या ग्रंथांची भाषा, ज्याला महाकाव्य संस्कृत म्हटले जाते, शास्त्रीय संस्कृतचा प्रारंभिक टप्पा आहे, श्रौत सूत्रांमध्ये आढळलेल्या वैदिक संस्कृतच्या नवीनतम टप्प्यानंतर. Suparṇākhyān, एक उशीरा वैदिक काव्य आहे जी "भारतातील महाकाव्याच्या सुरुवातीच्या खुणांपैकी" मानली जाते, ही महाभारतात समाविष्ट असलेल्या गरुडाच्या विस्तारित आख्यायिकेची जुनी, लहान पूर्वगामी आहे.

बौद्ध कवी अश्वघोषाने दोन महाकाव्ये आणि एक नाटक लिहिले. तो पहिल्या-दुसऱ्या शतकात राहत होता. त्यांनी बुद्ध चरित्र नावाचे बुद्ध चरित्र लिहिले. त्याचे दुसरे महाकाव्य सौंदरानंद असे म्हणतात आणि बुद्धाचा धाकटा भाऊ नंदाच्या धर्मांतराची कथा सांगते. त्यांनी लिहिलेल्या नाटकाला शरीपुत्रप्रकरण म्हणतात, पण या नाटकाचे फक्त काही तुकडे राहिले.

प्रसिद्ध कवी आणि नाटककार कालिदासानेही दोन महाकाव्ये लिहिली: रघुवंश (रघुचा राजवंश) आणि कुमारसंभव (कुमार कार्तिकेयचा जन्म). इतर शास्त्रीय संस्कृत महाकाव्ये म्हणजे माघाच्या शिशुपाल शिशुपालावध, अर्जुन आणि भारवीच्या पर्वतीय पुरुष किरातरजुनियाचा वध, भैट आणि भैटिकाच्या निषाधाच्या राजकुमार नैयष्टाचरिताचे साहस.