डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची ग्रंथसंपदा व इतर लेखन

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची ग्रंथसंपदा व इतर लेखन हे विपूल प्रमाणात आहे. त्यांच्या लेखन साहित्यात त्यांनी लिहिलेली ग्रंथ-पुस्तके, प्रबंध, लेख, भाषणे, स्फुटलेख, पत्रे, वर्तमानपत्रे इत्यादींचा समावेश होतो. भारतातील कोणत्याही राजकीय नेत्याने केले नाही एवढे अधिक लेखन डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी केलेले आहे. पूर्ण झालेले एकूण २२ ग्रंथ आणि पुस्तिका, १० अपूर्ण राहिलेले ग्रंथ, १० निवेदने किंवा साक्षीपुरावे, १० शोधनिबंध, लेख आणि परिक्षणे हा एवढा संग्रह आंबेडकरांच्या इंग्रजी लेखनाचा आहे. आंबेडकर हे बहुमुखी प्रतिभाशाली होते. ते मराठी, संस्कृत, पाली, इंग्लिश, हिंदी, फ्रेंच, जर्मन, गुजराती, बंगाली, कन्नड व पारसी या भाषा जाणणारे विद्वान होते. आंबेडकरांचे बहुतांश लेखन हे इंग्रजीत, काही मराठीत आणि बाकी इतर भाषेतील आहे. त्यांनी आपल्या लेखनातून धर्मसुधारणा व समाजसुधारणा याकडे प्रामुख्याने लक्ष दिले. महाराष्ट्र शासनाने बाबासाहेबांच्या भाषण व लेखन साहित्याचे आतापर्यंत एकूण २२ खंड प्रकाशित केले आहे, अजून खूप बरेचशे लेखन प्रकाशीत आहे. त्यांच्या संपूर्ण साहित्याला एकूण ४२ खंड देखील अपूरे पडतील असे आंबेडकरांच्या ग्रंथावर काम करणाऱ्या प्रकाशन समितीचे म्हणने आहे. मल्याळम भाषेत बाबासाहेबांच्या साहित्याचे ४० खंडावर प्रकाशीत झाली आहे.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी काव्य, कथा, नाटक इत्यादी प्रकारच्या साहित्याची कोणतीही रचना केली नाही, परंतु त्यांच्या लेखणीतून विपुल साहित्याचे सृजन झाले आहे. त्यांचे साहित्य मूळात इंग्रजी भाषेतील सखोल अध्ययन व चिंतनानंतर तयार झाले आहे. बाबासाहेबांचे साहित्य जेवढे त्यांच्या वेळी प्रासंगिक होते, त्यापेक्षाही कैक अधिक वर्तमानात प्रासंगिक आहे. आज बाबासाहेबांचे साहित्य व विचार भारतातच नाही तर संपूर्ण जगामध्ये संशोधनाचा विषय बनले आहे. त्यांच्या बद्दल सतत नवीन माहिती मिळत आहे. लोक त्यांच्या जीवनाशी पूर्णपणे परीचित आहेत, पण सध्या त्यांच्या साहित्याशी आणि विचारांशी कमी परिचीत झाले आहेत.

ग्रंथसंपदा सूची

ग्रंथ-पुस्तके आणि प्रबंध

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे ग्रंथ-पुस्तके आणि शोधप्रबंध (books and monographs)

अ.क्र.	मूळ शीर्षक	मराठी लेखन	मराठी भाषांतर	लेखन/ प्रकाशन वर्ष	पृष्ठ संख्या	बीएडब्ल्युएस खंड	टीप व संदर्भ
१	Administration and Finance of the East India Company	ॲडमिनीस्ट्रेशन अँड फायनान्स ऑफ दि ईस्ट इंडिया कंपनी	ईस्ट इंडिया कंपनीचे प्रशासन आणि अर्थनीती	मे १९१५	४१	खंड ६	एम.ए.चा प्रबंध
२	The Evolution of Provincial Finance in British India	दि इव्हॉलुशन ऑफ द प्रॉव्हिन्शल फाइनॅन्स इन ब्रिटिश इंडिया		लेखन: १९१७; प्रकाशन: १९२५	२४९	खंड ६	पीएच.डी.चा प्रबंध
३	The Problem of the Rupee: Its Origin and Its Solution	द प्रोब्लेम ऑफ द रूपी: इट्स ओरिजीन अँड इट्स सोल्युशन	रुपयाची समस्या: त्याचा उगम व त्याचे निरसन	१९२३	२७९	खंड ६	डी.एस.सी.चा प्रबंध
४	Annihilation of Caste	ॲन्हिलेशन ऑफ कास्ट	जातिव्यवस्थेचे निर्मूलन	मे १९३६	५३	खंड १
५	Which Way to Emancipation?	व्हिच वे टू इमॉन्सिपेशन		मे १९३६	४३	खंड १८	शाषण-शोधप्रबंध
६	Federation versus Freedom	फेडरेशन वर्सेस फ्रिडम	संघराज्य विरुद्ध स्वातंत्र्य	१९३९	७२	खंड १	२९ जानेवारी १९३९ रोजी दिलेल्या भाषणावर आधारित पुस्तक
७	Pakistan or the Partition of India	पाकिस्तान ऑर पार्टिशन ऑफ इंडिया	पाकिस्तान अथवा भारताची फाळणी	डिसेंबर १९४०	४७८	खंड ८	ग्रंथ सुरुवातीला "थॉट्स ऑफ पाकिस्तान" नावाने प्रकाशित केला होता.
८	Rande, Gandhi and Jinaah	रानडे, गांधी अँड जिन्नाह	रानडे, गांधी आणि जीना	१९४३	३३	खंड १	१८ जानेवारी १९४३ रोजी दिलेल्या भाषणावर आधारित पुस्तक
९	Mr. Gandhi and the Emancipation of the Untouchables	मीस्टर गांधी अँड द इमॅन्सिपेशन ऑफ द अनटचेबल्स	श्री गांधी आणि अस्पृश्यांची मुक्ती	सप्टेंबर १९४३	९० पृष्ठ	९	शोधपेपरवर आधारित प्रंबध
१०	What Congress and Gandhi Have Done to the Untouchables	व्हॉट काँग्रेस अँड गांधी हॅव्ह डन टू द अनटचेबल्स	काँग्रेस आणि गांधींनी अस्पृश्यांसाठी काय केले	जून १९४५	३८३ पृष्ठ	९
११	Communal Deadlock and a Way to Solve It	कम्युनल डेडलॉक अँड अ वे टू सोल्व्ह इट	जातीय पेच आणि तो सोडवण्याचा मार्ग	मे १९४६	२२ पृष्ठ	१	एका भाषणावर आधारित शोधप्रंबंध
१२	Who Were the Shudras? How They Came to be the Forth Varna in the Indo-Aryan Society	व्हू वर द शुद्राज? हाऊ दे केम टू बी द फोर्थ वर्णा इन दि इन्डो-आर्यन सोसायटी	शूद्र पूर्वी कोण होते?	ऑक्टोबर १९४६	१९५ पृष्ठ	७
१३	A Critique of The Proposals of Cabinet Mission for Indian Constitutional changes in so far as they affect the Scheduled Castes (Untouchable)	अ क्रिटीक ऑप द प्रोपोझल्स ऑफ कॅबिनेट मिशन फॉर इंडियन कोन्स्टिट्युशनल चेन्जेस इन सो फार ॲस दे अफेक्ट द शेड्युल्ड कास्ट्स (अनटचेबल्स)		१९४६			शोधप्रबंध
१४	The Cabinet Mission and the Untouchables	द कॅबिनेट मिशन अँड दी अनटचेबल्स		१९४६
१५	States and Minorities	स्टेट्स अँड माइनॉरिटीज	राज्य आणि अल्पसंख्यक	मार्च १९४७	६६ पृष्ठ	१	भारतीय संविधान सभेत सादर केलेल्या निवेदनावर आधारित शोधप्रबंध
१६	Maharashtra as a Linguistic Province	महाराष्ट्र ॲझ अ लिंग्विस्टिक प्रोव्हिन्स	महाराष्ट्र – एक भाषिक प्रांत	ऑक्टोबर १९४८; थॅकर अँड कंपनी लिमिटेड मुंबई	३७	१	लिंग्विस्टिक प्रोव्हिन्सेस कमिशनला सादर केलेल्या निवेदनावर आधारित शोधप्रबंध
१७	The Untouchables: Who Were They and Why They Became Untouchables	द अनटचेबल्स: हू वर दे अँड व्हाय दे बिकेम अनटचेबल्स	अस्पृश्यः ते कोण होते व ते अस्पृश्य का बनले	ऑक्टोबर १९४८	१३०	७
१८	Thoughts on Linguistic States: A Critique of the Report of the States Reorganization Commission	थॉट्स ऑन लिंग्विस्टीक स्टेट्स: अ क्रिटीक ऑफ द रिपोर्ट ऑफ द स्टेट्स रिकग्नाईझेशन कमिशन		१९५५
१९	The Buddha and His Dhamma	द बुद्धा अँड हिज धम्मा	भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म	लेखन: मार्च १९५६; प्रकाशन: १९५७	५९९	११
२०	Riddles in Hinduism	रिडल्स इन हिंदुइझम	हिंदू धर्मातील कोडे	१९८७	३३९	४
२१	Dictionary of the Pali Language (Pali-English)	डिक्शनरी ऑफ द पाली लँग्वेज (पाली-इंग्लिश)	पाली भाषेचा शब्दकोश (पाली-इंग्रजी)	१९९८	४३५	१६
२२	The Pali Grammar	द पाली ग्रामर	पाली व्याकरण	१९९८	८८	१६
२३	Waiting for a Visa (Autobiography)	वेटिंग फॉर अ व्हिझा (ऑटोबायोग्रफी)	वेटिंग फॉर अ व्हिझा (आत्मचरित्र)	लेखन: १९३५–३६	२०		हे डॉ. आंबेडकरांचे आत्मचरित्र आहे. हे पुस्तक कोलंबिया विद्यापीठात पाठ्यपुस्तक आहे.
२४	A People at Bay	अ पिपल ॲट बाय
२५	Untouchables or the Children of India's Ghetto	अनटचेबल्स ऑर द चिल्ड्रेन ऑफ इंडियाज गेटो
२६	Can I be a Hindu?	कॅन आय बी अ हिंदू?
२७	What the Brahmins Have Done to the Hindus	व्हॉट द ब्राह्मिन्स हॅव डन टू द हिंदुज
२८	Essays of Bhagwat Gita	एसे ऑफ भगवद् गिता
२९	India and Communism	इंडिया अँड कम्युनिझम
३०	Revolution and Counter-revolution in Ancient India	रिव्हॉल्युशन अँड काउंटर-रिव्हॉल्युशन इन एन्शण्ट इंडिया	प्राचीन भारतातील क्रांती आणि प्रतिक्रांती
३१	Buddha and Karl Marx	बुद्धा अँड कार्ल मार्क्स	बुद्ध आणि कार्ल मार्क्स				गौतम बुद्ध व कार्ल मार्क्स यांची तुलना
३२	Constitution and Constitutionalism	कोन्स्टिट्युशन अँड कोन्स्टिट्युशनालिझम	संविधान आणि संविधानवाद

टाचणे, पुरावे आणि निवेदने

Memoranda, Evidence and Statement's (टाचणे, पुरावे आणि निवेदने)

क्र.	मूळ शीर्षक	मराठी लेखन	मराठी भाषांतर	प्रकाशन वर्ष	बीएडब्ल्युएस खंड	टीप
१	On Franchise and Framing Constituencies	ऑन फ्रँचाईझ अँड फ्रेमिंग कॉन्स्टिट्युअन्सीझ		१९१९	६
२	Statement of Evidence to the Royal Commission of Indian Currency	स्टेटमेंट ऑफ ऐव्हीडेंस टू द रॉयल कमिशन ऑफ इंडियन करन्सी		१९२६	६
३	Protection of the Interests of the Depressed Classes	प्रोटेक्शन ऑफ दी इंटरेस्ट्स ऑफ द डिप्रेस्ड क्लासेस		२९ मे १९२८	२
४	State of Education of the Depressed Classes in the Bombay Presidency	स्टेट ऑफ एज्युकेशन ऑफ द डिप्रेस्ड क्लासेस इन द बॉम्बे प्रेसिडेन्सी		२९ मे १९२८	२
५	Constitution of the Government of Bombay Presidency	कॉन्स्टिट्युशन ऑफ द गव्हर्मेंट ऑफ बॉम्बे प्रेसिडेन्सी		१७ मे १९२९	२
६	A Scheme of Political Safeguards for the protection of the Depressed Classes in the Future Constitution of a Self- governing India	अ स्किम ऑफ पॉलिटिकल सेफगार्ड्स फॉर द प्रोटेक्शन ऑफ द डिप्रेस्ड क्लासेस इन द फ्युचर कॉन्स्टिट्युशन ऑफ अ सेल्फ-गव्हर्निंग इंडिया		१९३०	२	गोजमेज परिषदेत सादर केलेला शोधलेख
७	The Claims of the Depressed Classes for Special Representation	द क्लेम्स ऑफ द डिप्रेस्ड क्लासेस फॉर स्पेशल रिप्रेझेन्टेशन		१९३१	२	गोजमेज परिषदेत सादर केलेला शोधलेख
८	Franchise and Tests of Untouchability	फ्रँचाईझ अँड टेस्ट्स ऑफ अनटचॅबिलीटी		१ मे १९३२	२
९	The Cripps Proposals on Constitutional Advancement	द क्रिप्स प्रोपोझल्स ऑन कॉन्स्टिट्युशनल अडवान्समेंट		१८ जुलै १९४२	१०
१०	Grievances of the Scheduled Castes	ग्रीवेन्सेझ ऑफ द शेड्युल्ड कास्ट्स		२९ ऑक्टोबर १९४२	१०

शोधपत्रे, लेख, पुस्तकांची पुनरावलोकने

Research Papers, Articles and Books Reviews (शोधपत्रे, लेख, पुस्तकांची पुनरावलोकने)

क्र.	मूळ शीर्षक	मराठी लेखन	मराठी भाषांतर	प्रकाशन व वर्ष	पृष्ठ	बीएडब्ल्युएस खंड	टीप
१	Castes in India: Their Genesis, Mechanism and Development	कास्ट्स इन इंडिया : देअर मेकनिझम, जेनेसिस अँड डेव्हलपमेंट	भारतातील जाती : त्यांची रचना, उत्पत्ती आणि वृद्धी	इंडियन अँटीक्वेरी (मासिक), १९१८	१५	१	९ मे, १९१६ रोजी झालेल्या मानववंशशास्त्र विषयाच्या चर्चासत्रात डॉ. आंबेडकरांनी हा शोधलेख वाचला होता. शास्त्रीय विवेचन केलेला हा शोधलेख मे, १९१७ इंडियन अँटीक्वेरी नावाच्या मासिकात प्रकाशित झाला. हे आंबेडकरांचे प्रकाशित झालेले पहिले पुस्तक होते.
२	Mr. Russel and the Reconstruction of Society	मीस्टर रसेल अँड रिकन्ट्रक्शन ऑफ सोसायटी		Journal of the Indian Economic Society, १९१८	१०	१
३	Small Holdings in India and Their Remedies	स्मॉल होल्डिंग इन इंडिया अँड देअर रेमिडीज		Journal of the Indian Economic Society, १९१८	२४	१
४	Currency and Exchanges	करन्सी अँड एक्सचेंजेस		The Servant of India, १९२५	५	६
५	The Present Problem of Indian Currency	द प्रेझेंट प्रोब्लम ऑफ इंडियन करेन्सी		एप्रिल १९२५	१२	६	दोन भागांमधील शोधलेख
६	Report of Taxation Enquiry Committee	रिपोर्ट ऑफ टॅक्सेशन इनक्वायरी कमिटी		The Servant of India, एप्रिल १९२६	३	६
७	Thoughts on the Reform of Legal Education in the Bombay Presidency	थॉट्स ऑन द रिफोर्म ऑफ लिगल एज्युकेशन इन द बॉम्बे प्रेसिडेन्सी		गव्हर्नमेंट लॉ कॉलेजचे मॅकझिन, १९३६	१४	१७(२)
८	The Rise and Fall of Hindu Women	द राइझ अँड फॉल ऑफ हिंदू वुमेन	हिंदू स्त्रियांची उन्नती आणि अवनती	१९५०	समाविष्ठ नाही
९	Need for Checks and Balances	नीड फॉर चिक्स अँड बॅलन्सेस		२३ एप्रिल १९५३	५	१
१०	Buddha Pooja Path (Marathi)	बुद्ध पूजापाठ	बुद्ध पूजापाठ	नोव्हेंबर १९५६	१२	१६	मूळ पुस्तक मराठीत लिहिले गेले आहे

प्रस्ताविक आणि अग्रलेख

Preface and Forewords (प्रस्ताविक आणि अग्रलेख)

क्र.	मूळ शीर्षक	मराठी शीर्षक	मराठी भाषांतर	प्रकाशन वर्ष	पृष्ठ संख्या	बीएडब्ल्युएस खंड	टीप
१	Forward to Untouchable Workers of Bombay City	फॉरवर्ड टू अनटचेबल्स वर्कर्स ऑफ बॉम्बे सिटी	"बॉम्बे शहराचे अस्पृश्य कामगार" वर अग्रलेख	फेब्रुवारी १९३८	२	१७ (३)	डॉ. जी.आर. प्रधान यांचे पुस्तक
२	Forward to Commodity Exchange	फॉरवर्ड टू कॉमोडिटी एक्सचेंज		१९४७	१	६	पी.जी. साळवी यांचे पुस्तक
३	Preface to the Essence of Buddhism	प्रेफेस टू दी इसेन्स ऑफ बुद्धिझम	'बौद्ध धर्माचे सार'ला प्रस्तावना	मार्च १९४८	३	१७ (२)	प्रो. पी. लक्ष्मी नरसु यांचे पुस्तक (तृतीय आवृत्ती)
४	Forward to Social Insurance and India	फॉरवर्ड टू सोशल इन्शुरन्स अँड इंडिया		१९४८	२	६	ए.आर. इडगुंजी यांचे पुस्तक
५	Preface to Rashtra Raksha ke Vaidik Sadhan	प्रेफेस टू राष्ट्ररक्षा के वैदिक साधन	'राष्ट्र सुरक्षेचे वैदिक साधन'ला प्रस्तावना	१९४८	१	१७ (२)	स्वामी वेदांत तीर्थ यांचे हिंदी पुस्तक

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर: राइटिंग्स अँड स्पिचेस

महाराष्ट्र सरकारच्या शिक्षण विभागाने डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या साहित्याचे महत्त्व व मागणी लक्षात घेऊन त्यांच्या संपूर्ण साहित्याला अनेक खंडात प्रकाशित करण्याची योजना बनवलेली आहे. या योजने अंतर्गत आतापर्यंत डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर: राइटिंग्स अँड स्पिचेस (डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर: लेखन आणि भाषणे) या नावाने इंग्रजी भाषेत २२ खंड प्रकाशित केले गेलेले आहेत. यांची किंमतही खूप कमी ठेवण्यात आली आहे. या योजनेच्या पहिल्या खंडाचे प्रकाशन डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या जन्मदिनी १४ एप्रिल १९७९ रोजी झाले होते.

महाराष्ट्र सरकार द्वारा प्रकाशित ‘डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर: राइटिंग्स अँड स्पिचेस’च्या इंग्रजी खंडाचे महत्त्व व लोकप्रियता लक्षात घेऊन भारत सरकारच्या सामाजिक न्याय मंत्रालयाच्या 'डॉ. आंबेडकर प्रतिष्ठान'ने या खंडांचा हिंदी अनुवाद प्रकाशित करण्याची योजना आखली आहे, या योजनेच्या अंतर्गत आतापर्यंत "डॉ. आंबेडकर: संपूर्ण वाङ्मय" नावाने २१ खंड हिंदी भाषेत प्रकाशित करण्यात आले आहेत. या हिंदी खंडांच्या लोकप्रियतेचा अंदाज यावरूनच काढला जाऊ शकतो की, आतापर्यंत यांच्या अनेक आवृत्या प्रकाशित केल्या गेल्या आहेत आणि दिवसेंदिवस याची मागणी वाढतच जात आहे. हिंदी क्षेत्रात या संपूण वाङ्मयाने डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या विचारांचा प्रचार आणि प्रसार करण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका निभावली आहे.

प्रकाशित झालेले लेख

विविध वृत्तपत्रे, पाक्षिके, मासिके इत्यादींमधे बाबासाहेब आंबेडकरांचे प्रकाशित झालेले काही लेख खालीलप्रमाणे आहेत.

1. हिस्ट्री ऑफ इंडियन करंसी अँड बँकिंग (१९४७)
2. बुद्ध अँड द फ्युचर ऑफ हिज रिलीजन (१९५०)
3. फ्युचर ऑफ पार्लियामेन्ट्री डेमोक्रेसी (१९५१)
4. बुद्धिझम अँड कम्यूनिझम (१९५६)

पत्रकारिता

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या पत्रकारितेला इ.स. १९२० मध्ये प्रारंभ झाला. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे निश्चित भुमिकेतून पत्रकारितेकडे वळले होते. इ.स. १९१७ साली विविध जाती जमातींच्या मतदानाच्या अधिकारांच्या संदर्भात काही कर्त्या व्यक्तींच्या साक्षी काढण्यासाठी शासनाने साऊथबरो कमिशन नेमले होते. या कमिशनच्या निमित्ताने अस्पृश्यांच्या राजकीय हक्कांसाठी झगडण्याची प्रेरणा त्यांना मिळाली. त्यांना अस्पृश्यांचे म्हणणे जगाच्या वेशीवर टांगण्यासाठी आपल्याजवळ नेहमीसाठी एखादे साधन असावे असे वाटले. “पंखाशिवाय जसा पक्षी त्याप्रमाणे समाजात विचार प्रवृत्त करण्यासाठी वृत्तपत्राची गरज असते.” हेही त्यांना तीव्रपणे जाणवत होते आणि उपलब्ध वृत्तपत्रे तर विशिष्ट जातींचीच चाकरी करणारी अस्पृश्यांवर अन्यायच बहुतांशी करणारी होती. याचा अर्थ वृत्तपत्राविना अस्पृश्य समाज अनाथ होता. त्यांच्याजवळ विलक्षण अशा करुण कहाण्या होत्या. म्हणून या मूक समाजाच्या वेदना व विद्रोह प्रकट करण्यासाठी एखाद्या प्रकाशनपीठाची गरज होती. या गरजेतून डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर पत्रकारितेकडे वळले.

पत्रकार व संपादक असलेल्या डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी काढलेली वृत्तपत्रे

• मूकनायक
• बहिष्कृत भारत
• जनता
• समता
• प्रबुद्ध भारत

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची सर्व वृत्तपत्रे मराठी भाषेमध्ये प्रकाशित झालेत कारण मराठीच त्यावेळेची सामान्य जनतेची भाषा होती. कारण बाबासाहेबांचे कार्यक्षेत्र (कर्मभूमी) महाराष्ट्र होते आणि मराठी तिथली लोकभाषा आहे. सर्वांना ज्ञात आहे की, बाबासाहेब इंग्रजी भाषेचे ही प्रकांड विद्वान होते, परंतु त्यांनी आपली वृत्तपत्रे मराठी भाषेत यामुळे प्रकाशित केली कि त्या वेळी महाराष्ट्रातील दलित जनता जास्त शिकलेली नव्हती, ती केवळ मराठीत समझू शकत होती. मात्र त्याच वेळी महात्मा गांधी स्वतःला दलितांचे हितचिंतक दाखविण्यासाठी आपले एक वृत्तपत्र ‘हरीजन’ इंग्रजी भाषेत प्रकाशित करत होते. मात्र त्यावेळी दलित जनतेला साधारणपणे इंग्रजी माहिती नव्हती.

स्फूट लेखन

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे स्फूट लेखन प्राधान्याने 'बहिष्कृत भारतात' आढळते. 'जनता' आणि 'प्रबुद्ध भारतात' स्फूट लेखन प्रकाशित होत असले तरी ते डॉ. बाबासाहेबांचे नव्हते. बहिष्कृत भारताच्या इ.स. १९२७ सालच्या पहिल्या वर्षाच्या अंकात आजकालचे प्रश्न या सदरांतर्गत तर दुसऱ्या वर्षी 'प्रासंगिक विचार' या सदराखाली त्यांचे स्फूटलेखन प्रकाशित झाले आहे. विषयांचे वैविध्य हे आणखी एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य होय.

बालविवाहाचे फलित, ब्राम्हण्याचे स्वरुप, वर्णाश्रमाचा प्रभाव, मंदिर प्रवेश, मातंग समाज, शुद्धिकार्य, सत्याग्रह, आर्यसमाजाचे कार्य, मनुस्मृती दहनाचे वादळ, सत्यशोधक चळवळीचा ध्येयवाद, सहभोजन, मजूर पक्ष, मिश्रविवाह, हिंदीकरण, देव, पुजारी व भक्त क्रांती, रोटी व्यवहार व बेटी व्यवहार, भिन्न वसाहती, व्यक्ती, सायमन कमिशन इत्यादी अशा अनेक विषयावर बाबासाहेबांनी लेखन केले.

बाबासाहेब हे एक उत्तम व प्रभावी वक्ते होते, त्यांची भाषणे नेहमी तर्कशुद्ध व विद्वत्तापूर्ण असे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी विविध विषयांवरील केलेली शेकडो भाषणे सुद्धा त्यांच्या साहित्याचा महत्त्वपूर्ण भाग आहे. बाबासाहेबांनी आपल्या संपूर्ण आयुष्यात ५३७ पेक्षाही अधिक भाषणे केलेली आहेत यातूनही त्यांचे विचार स्पष्ट होतात. सामाजिक भाषणे, राजकिय भाषणे, आर्थिक विषयावर भाषणे, धार्मिक भाषणे, संविधान सभेतील भाषणे, शेतकरी-कामगारांविषयीची भाषणे, स्त्रियांविषयी भाषणे अशाप्रकारच्या अनेक विषयांवर त्यांनी प्रभावी भाषणे केलेली आहेत.

पत्रे

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर लिहिलेली पत्रे सुद्धा त्यांचा साहित्याचा एक भाग आहेत. त्यांनी लिहिलेल्या हजारों पत्रांतून त्याचे विचार स्पष्ट झालेले आहेत. बाबासाहेबांची पत्रे इंग्रजी, मराठी व काही इतर भाषेत आहेत.

हे सुद्धा पहा

• डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या नावावर असलेल्या गोष्टींची यादी
• डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर संबंधित लेखांची सूची
• आंबेडकरांचे तत्त्वज्ञान

बाह्य दुवे

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या साहित्याची संकेतस्थळे

• डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर: संपूर्ण वाड्मय- २१ खंडांचे पीडिएफ
• आंबेडकरांच्या निवडक साहित्यकृती
• लेख व भाषणे - परराष्ट्र व्यवहार खात्याचे संकेतस्थळ
• इंग्रजीतील संपूर्ण साहित्य (पीडीएफ,ओपन सोर्स)
• ग्रंथाली प्रकाशन उपक्रम
• डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे सृजनात्मक साहित्य (हिंदी लेख)